<strong>تراز تجاری چیست و چه اطلاعات تحلیلی به ما می‌دهد؟</strong> <strong>تراز تجاری چیست و چه اطلاعات تحلیلی به ما می‌دهد؟</strong> <strong>تراز تجاری چیست و چه اطلاعات تحلیلی به ما می‌دهد؟</strong>

تراز تجاری چیست و چه اطلاعات تحلیلی به ما می‌دهد؟

تراز تجاری چیست و چه اطلاعات تحلیلی در اختیار ما می گذارد؟

تراز تجاری، تراز تجاری بین المللی، صادرات خالص یا تراز بازرگانی  همگی اصطلاحاتی هستند که به میزان کل صادرات یک کشور منهای واردات آن اشاره دارند.
با ما همراه باشید تا با اصطلاح تراز تجاری و مفاهیم مرتبط با آن بیشتر آشنا شوید.

آنچه در این مقاله می خوانید:

تراز تجاری چیست؟

تراز تجاری یا Balance of trade یا به اختصار BOT، به معنای تفاوت میزان صادرات و واردات یک کشور در رابطه با یک کشور دیگر و یا اقتصاد جهانی در یک دوره مشخص است.
شاخص تراز تجاری بزرگترین جز از پرداخت های یک کشور است (Balance of Payment). در برخی مواقع تراز تجاری کالاها و تراز تجاری خدمات یک کشور به عنوان دو عدد مجزا از هم بررسی می شود.
اقتصاددانان معمولا از تراز تجاری برای اندازه گیری قدرت نسبی یک اقتصاد استفاده می کنند و همانطور که ذکر شد، گاهی تراز تجاری به خالص صادرات، تراز بازرگانی یا تراز تجاری بین المللی نیز اشاره دارد.

انواع تراز تجاری: کسری تجاری و مازاد تجاری

وقتی کشوری بیشتر از ارزش صادرات کالا و خدماتش، واردات انجام می دهد کسری تجاری (trade deficit) یا “تراز تجاری منفی” دارد.
 هنگامی که ارزش صادرات کالا و خدمات یک کشور از ارزش واردات آن بیشتر شود، آن کشور مازاد تجاری (trade surplus) یا “تراز تجاری مثبت” دارد.
داشتن تراز تجاری مثبت به این معناست که تولید کنندگان کشور مورد نظر، بازار خارجی فعالی دارند. یعنی علاوه بر رفع نیازهای داخلی، در خارج از کشور نیز تقاضاهایی برای مشغول نگه داشتن تولیدکنندگان وجود دارد.
از طرف دیگر، داشتن تراز تجاری منفی در یک کشور به این معناست که جریان ارز به سمت خارج از کشور برای پرداخت هزینه واردات وجود دارد و ممکن است کشور بیش از حد به کالاها و خدمات خارجی وابسته باشد.
ایالات متحده کشوریست که به طور منظم کسری تجاری دارد در حالیکه چین، معمولا مازاد تجاری دارد.

فرمول تراز تجاری

نحوه محاسبه ساده است:
شاخص تراز تجاری= صادرات – واردات

صادرات در اینجا به معنای هر نوع کالایی -اعم از مواد اولیه یا کالاهای تولیدی- است که در کشور مورد نظر استخراج و تولید شده و به سایر کشورهای جهان یا یک کشور خاص فروخته می شود. این صادرات شامل خدمات و نیز سایر خروجی ها شامل حواله های نقدی، کمک های خارجی، کمک های مالی یا بازپرداخت وام (که به اقلام اعتباری معروفند) می شود.
واردات نیز شامل ارزش ارزی همه کالاها یا خدمات وارد شده به کشور، کمک های مالی دریافت شده و حواله های دریافتی (که به اقلام بدهی معروفند) نیز می شود.
اقتصاددانان با کسر اقلام بدهی از اقلام اعتباری به تراز تجاری یک کشور در طی یک دوره معین می رسند.

نکته مهم:
تراز تجاری برای هر کشور با واحد پول آن کشور محاسبه می شود، یعنی اگر بخواهیم تراز تجاری ایران را محاسبه کنیم  تراز تجاری با ریال اندازه گیری می شود و تراز تجاری ژاپن با ین.

مفهوم تراز تجاری مثبت و منفی

به طور کلی بسته به نتیجه معادله فوق، تراز تجاری مثبت یا منفی خواهد شد.
در ادامه با معنی و مفهوم تراز تجاری مثبت یا مازاد تجاری و تراز تجاری منفی یا کسری تجاری بیشتر آشنا می شویم.

مازاد تجاری

اگر جواب فرمول تراز تجاری مثبت باشد به معنای تراز تجاری مثبت یا مازاد تجاری است که همانطور که عنوان شد به معنای درآمد بیشتر از صادرات و هزینه کمتر در واردات است و به طور کلی نشانه ایست بر قدرت اقتصاد. (صادرات از واردات بیشتر است)
به بیان  دیگر مازاد تجاری به معنای جریان ورودی خالص ارز از بازارهای خارجی است.

درک مازاد تجاری

مازاد تجاری می تواند به رشد اشتغال و اقتصاد منجر شود اما، در عین حال می تواند باعث بالا رفتن قیمت ها و نرخ بهره بیشتر و در نتیجه گران تر شدن ارز مربوطه شود.
در واقع داشتن مازاد تجاری به این معناست که کالاها و خدمات یک کشور در فراسوی مرزها متقاضیان زیادی دارد که این می تواند باعث بالا رفتن قیمت ها و در نتیجه ارزشمند شدن ارز ملی شود.
از طرفی داشتن مازاد تجاری بجز اینکه می تواند ناشی از مزیت های رقابتی یک کشور در تولید و صادرات کالا باشد، می تواند ناشی از ارزشگذاری کمتر پول یک کشور باشد به نحوی که صادرات یک کشور را برای خریداران خارجی ارزانتر و در نتیجه محبوب تر کند.

کسری تجاری

اگر جواب معادله منفی باشد به معنای تراز تجاری منفی یا کسری تجاری است و نشان دهنده هزینه بیشتر کشور در واردات کالا نسبت به درآمد از صادرات است. (واردات از صادرات بیشتر است)
کسری تجاری به طور کلی نشانه ای منفی در اقتصاد است و درصورتیکه در دوره زمانی طولانی به طول بیانجامد، نگران کننده است.
به بیان دیگر کسری تجاری به معنای خروج خالص ارز داخلی است.

درک کسری تجاری

از آنجا که کسری تجاری به معنای واردات بیشتر از صادرات است می تواند بر نرخ ارز داخلی تاثیر منفی بگذارد. کسری تجاری به معنای تقاضای کمتر برای کالاها و خدمات یک کشور و در نتیجه برای ارز آن است و تقاضای کم منجر به کاهش ارزش پول ملی خواهد شد. از طرفی به دلیل واردات بیشتر، میزان بیشتری از پول ملی در سطح جهانی خرج و عرضه می شود و با افزایش عرضه، ارزش ارز مربوطه نیز کاهش خواهد یافت.
علاوه بر نداشتن امتیاز رقابتی در تولید و صادرات کالا، یک دلیل دیگر برای کسری تجاری می تواند این باشد که ارز داخلی بیش از حد ارزش گذاری شود به نحویکه واردات از صادرات به صرفه تر باشد.

تراز تجاری مطلوب چیست؟

تراز تجاری مطلوب یک اصطلاح اقتصادی است که به وضعیت مازاد تجاری اشاره می کند؛ یعنی وقتی که میزان صادرات کالا و خدمات یک کشور از میزان واردات آن بیشتر باشد.
بسیاری از کشورها برای رسیدن به تراز تجاری مطلوب به دنبال سرمایه گذاری هر چه بیشتر در صنایع تولیدی یا استخراجی صادرات محور هستند.
یک راه دیگر برای رسیدن به تراز تجاری مثبت، اعمال تعرفه های بالا بر کالاهای وارداتی یا کاهش عمدی ارزش پول ملی است، به نحویکه کالاهای تولید داخل برای خارجیان ارزانتر و در نتیجه محبوبتر باشد.

آیا کسری تجاری به معنی ضعف اقتصادی است؟

به طور کلی کشورهای با کسری تجاری، برای پرداخت هزینه کالاها و خدمات خود مجبور به دریافت وام می شوند در حالیکه کشورهای دارای مازاد تجاری، به کشورهای دارای کسری وام می دهند.
در برخی موارد نیز تراز تجاری می تواند معیاری از ثبات اقتصادی و سیاسی یک کشور باشد چرا که منعکس کننده میزان سرمایه گذاری خارجی در کشور مذکور است.
البته همه مواردی که در پیش آمد بدان معنا نیست که هر کشوری که کسری تجاری دارد اقتصاد آشفته ای دارد و فاکتورهای دیگر مانند رشد اقتصاد، نرخ اشتغال و نرخ تورم نیز باید در نظر گرفته شود؛ همانطور که برخی از بزرگترین اقتصادهای جهان مانند آمریکا دارای کسری تجاری هستند و گاهی این کسری تجاری به صورت عمدی ایجاد می شود.
به عنوان مثال در شرایط رکود، برای ایجاد اشتغال و رونق در اقتصاد، کشورها ترجیح می دهند که صادرات بیشتری داشته باشند و در زمان توسعه اقتصادی، ترجیح بر این است که میزان واردات افزایش یابد تا رقابت قیمتی برای محدود کردن تورم ایجاد شود.

تفاوت بین تراز تجاری و تراز پرداخت ها

تراز تجاری به معنای میزان کل صادرات یک کشور منهای میزان کل واردات است اما، تراز پرداخت ها (Balance of payments) به معنای ثبت میزان کل تراکنش های بین المللی انجام شده توسط ساکنان یک کشور با سایر کشورهای جهان در یک دوره زمانی خاص است.  به بیان دیگر BoP به معنای تفاوت بین جریان ورودی و خروجی ارز خارجی به یک کشور است.
تراز تجاری تنها به معاملات مبتنی بر کالا و خدمات و تراکنش های مربوط به آنها می پردازد درحالیکه، تراز پرداخت ها شامل کالا، خدمات، انتقال سرمایه و نقل و انتقالات مالی می شود.
داشتن تراز تجاری مثبت لزوما به معنای تراز پرداخت های مثبت نیست.
به عنوان مثال یک کشور می تواند تراز تجاری مثبت داشته باشد (یعنی صادرات بیشتر از واردات داشته باشد) و در عین حال در حال از دست دادن سرمایه های مالی یا نقل و انتقالات بین المللی مالی به خارج از کشور باشد (تراز پرداخت منفی) و برعکس.

 

نحوه تاثیر تغییرات نرخ ارز یک کشور بر تراز تجاری

وقتی ارزش ارز یک کشور افزایش می یابد، هزینه کالا و خدمات آن کشور در بازارهای خارجی افزایش می یابد. بنابراین برای ساکنان آن کشور به صرفه تر و کم هزینه تر است که کالاهای خارجی را خریداری کنند و به همان نسبت، فروش کالا و خدمات برای تولیدکنندگان داخلی سخت خواهد شد.
بنابراین افزایش نرخ ارز باعث افزایش واردات و کاهش صادرات و در نهایت، کسری تجاری برای کشور مورد نظر خواهد شد.

آمار تراز تجاری ایران

ایران به عنوان یک کشور تک محصولی یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر نفت خام و گاز در دنیاست.
ایران از سال 1999 به دلیل افزایش محموله های نفت و گاز که 82% از کل صادرات کشور را تشکیل می داد، مازاد تجاری را تجربه کرد.
ولی تحریم های سازمان ملل متحد که در سال 2012 تمدید شد بر تراز تجاری ایران تاثیر منفی گذاشت به نحویکه ایران نتوانست نفت خود را بفروشد و برای صادرات نفت، مجبور به تغییر کشور مبدا و در نتیجه خارج شدن بخش زیادی از صادرات این کشور از آمارهای رسمی شد.
عمده واردات ایران نیز عبارتند از ماشین آلات غیر برقی، آهن، فولاد، مواد شیمیایی و محصولات مرتبط.
شریک تجاری اصلی ایران کشور چین است و سایر شرکای تجاری عبارتند از: کره جنوبی، ترکیه و امارات متحده عربی.

 

نمودار تراز تجاری ایران

در جدول زیر تغییرات نمودار تراز تجاری ایران برحسب میلیارد دلار را از ژانویه 2019 تا جولای 2022 می بینید.
ایران در جولای 2022 مازاد تجاری 3813 میلیارد دلاری داشته است که نسبت به دوره قبلی (605 میلیارد دلار) افزایش داشته است.

تراز تجاری ایران
تراز تجاری ایران بر حسب میلیارد دلار از 2019 تا 2022

در جدول زیر نیز نمودار تراز تجاری ایران در 25 سال گذشته قابل مشاهده است که غالبا مثبت بوده و در سالیان اخیر نسبت به سالهای اوج کاهش چشمگیری داشته است.

نمودار تراز تجاری ایران
نمودار تراز تجاری ایران در 25 سال اخیر بر حسب میلیارد دلار

تراز تجاری ایران و چین

همانطور که اشاره شد بزرگترین شریک تجاری ایران، کشور چین است.
از آنجا که بزرگترین سهم صادرات ایران متعلق به نفت است و از طرف دیگر، چین بزرگترین مصرف کننده نفت جهان است لذا، این شراکت تجاری منطقی به نظر می رسد.
اما طبق داده های اخیر که توسط اداره کل گمرکات جمهوری خلق چین در دسامبر 2022 منتشر شده، کاهش واردات چین از ایران ادامه دارد به نحویکه واردات غیر نفتی ( شامل سنگ معدن، سرباره و هش) به زیر 300 میلیون دلار کاهش یافته که پایین ترین حد در 24 ماهه اخیر است.
در همین حین که واردات از ایران ناچیز شده، واردات نفت خام چین از امارات متحده عربی و مالزی به بیش از 4 میلیارد دلار رسیده است.
اینطور بیان می شود که چین در سال های اخیر از امارات و مالزی به عنوان واسطه برای واردات نفت اعلام نشده ایران (که به منظور دور زدن تحریم ها با تغییر مبدا به بازار ارسال می شود) و از مالزی به عنوان نقطه انتقال نفت خام روسیه و ونزوئلا استفاده می کند.
بنابراین و با توجه به آمار بالای واردات نفت چین به ویژه از امارات، می توان به عنوان بهبود تقاضای چین برای نفت خام ایران نسبت به نفت روسیه تعبیر کرد.
از طرفی در ماه دسامبر 2022، صادرات چین به ایران بالغ بر 893 میلیون دلار و در طول کل سال 2022 نزدیک به 9.47 میلیارد دلار بوده است.
در مقایسه با سال 2021 ارزش تجارت دو جانبه چین و ایران بیش از یک میلیارد دلار افزایش یافته که به طور کلی نشانگر افزایش صادرات چین به ایران است.
البته لازم به ذکر است که اعلام نشدن واردات نفت ایران به چین به دلیل تحریم ها و انتقال آن از طریق واسطه ها، منجر به ایجاد مازاد تجاری برای چین می شود.

تراز تجاری چین ایران
نمودار میزان صادرات، واردات، واردات نفتی و غیر نفتی چین از ایران
مقایسه واردات نفت چین از سه کشور
نمودار مقایسه میزان واردات نفت چین از سه کشور ایران، مالزی و امارات

نتیجه گیری

فرمول تراز تجاری یا BoT برابر است با میزان کل صادرات کالا و خدمات یک کشور منهای میزان کل واردات آن کشور با یک کشور دیگر یا همه کشورهای جهان در دوره زمانی معین.
در صورتیکه نتیجه فرمول تراز تجاری مثبت باشد می گوییم که آن کشور دارای تراز تجاری مثبت یا مازاد تجاری است و اگر نتیجه فرمول تراز تجاری منفی باشد به معنای تراز تجاری منفی یا کسری تجاری است.
تراز تجاری هر کشور بزرگترین قسمت از تراز پرداخت ها  یا BoP آن کشور است.
 گاهی تراز تجاری کالا و تراز تجاری خدمات به عنوان دو رقم مجزا از هم محاسبه و اعلام می شود.
از دیگر عبارت های مصطلح جایگزین تراز تجاری می توان به تراز تجاری بین المللی، تراز بازرگانی یا خالص صادرات اشاره کرد.

Instagram Facebook Twitter LinkedIn